Feja si kundërpeshë ndaj mendësisë masive

Për të çliruar fiksionin e Shtetit sovran – me fjalë të tjera, tekat e atyre që e manipulojnë atë – nga çdo kufizim i shëndetshëm, të gjitha lëvizjet sociopolitike që priren në këtë drejtim, pa përjashtim, përpiqen t’i rrëzojnë themelet e religjioneve. Sepse, për ta shndërruar individin në një funksion të Shtetit, duhet t’i hiqet çdo varësi nga çfarëdo gjëje tjetër përveç Shtetit. Por religjioni nënkupton pikërisht varësi dhe nënshtrim ndaj fakteve irracionale të përvojës. Këto nuk i referohen drejtpërdrejt kushteve shoqërore apo fizike; në fakt, kanë të bëjnë me qëndrimin shpirtëror të individit.
  Por të paturit e një qëndrimi ndaj kushteve të jashtme të jetës është i mundur vetëm nëse ekziston një pikë referimi përtej tyre. Religjionet e ofrojnë, ose pretendojnë se e ofrojnë, një pikëpamje të tillë, duke ia mundësuar individit jetësimin e gjykimit dhe fuqisë së tij vendimmarrëse. Ato ndërtojnë, për ta thënë kështu, një rezervë përballë forcës së dukshme dhe të pashmangshme të rrethanave, ndaj së cilës i nënshtrohet çdo njeri që jeton vetëm në botën e jashtme dhe nuk ka asnjë themel tjetër nën këmbë, përveç kalldrëmit. Nëse realiteti statistikor është i vetmi realitet, atëherë ai bëhet autoriteti i vetëm. 
  Në atë rast ekziston vetëm një gjendje; dhe, meqë nuk ekziston asnjë gjendje e kundërt, gjykimi dhe vendimmarrja jo vetëm që bëhen të tepërta, por edhe të pamundura. Atëherë individi detyrohet të shndërrohet në një funksion të statistikës dhe, për pasojë, në një funksion të Shtetit ose cilido qoftë emri i atij parimi abstrakt të rendit.
  Megjithatë, religjionet predikojnë për një autoritet tjetër, të kundërt me atë të “botës”. Doktrina e varësisë së individit ndaj Zotit ngre mbi të një kërkesë po aq të lartë sa ajo e botës. Madje mund të ndodhë që absolutizmi i kësaj kërkese ta largojë individin nga bota, ashtu siç largohet nga vetja kur i nënshtrohet mendësisë kolektive. Ai mund ta humbasë gjykimin dhe fuqinë e vendimmarrjes në rastin e parë (për hir të doktrinës fetare) po aq sa në të dytin. Ky është qëllimi që religjionet e shpallin hapur, përveç rasteve kur bëjnë kompromis me Shtetin. Në atë rast, unë parapëlqej të mos i quaj më “religjione” por “besime”.
  Një besim shpreh një bindje kolektive të caktuar, ndërsa fjala religjion nënkupton një marrëdhënie subjektive me faktorë metafizikë, jashtëbotërorë. Është një pohim i besimit, i drejtuar kryesisht ndaj botës dhe, si i tillë, një çështje brendabotërore; ndërkaq kuptimi dhe qëllimi i religjionit qëndron në marrëdhënien e individit me Zotin (në Krishterim, Judaizëm, Islam) ose me rrugën e shpëtimit dhe çlirimit (në Budizëm). Nga ky fakt themelor buron e gjithë etika, e cila, pa përgjegjësinë e individit përpara Zotit, nuk mund të quhet gjë tjetër veçse moral konvencional.
  Meqenëse janë kompromise me realitetin e përditshëm, besimet, për pasojë, janë ndjerë të detyruara të ndërmarrin një kodifikim të vazhdueshëm të pikëpamjeve, doktrinave dhe zakoneve të tyre dhe duke vepruar kështu, kanë jashtuar veten aq shumë saqë elementi autentik religjioz në to – marrëdhënia e gjallë dhe përballja e drejtpërdrejtë me pikëmbështetjen e tyre jashtëbotërore – është shtyrë në plan të dytë. Qëndrimi dogmatik mat vlerën dhe rëndësinë e marrëdhënies religjioze subjektive me metrin e doktrinës tradicionale, dhe aty ku kjo nuk ndodh shpesh, si në Protestantizëm, menjëherë dëgjohen fjalë si pietizëm, sektarizëm, ekscentricitet e të tjera, sapo dikush pretendon se udhëhiqet nga vullneti i Zotit. Një besim përkon me Kishën e themeluar ose, të paktën, formon një institucion publik, anëtarët e të cilit nuk janë vetëm besimtarët e vërtetë, por edhe një numër i madh njerëzish që mund të përshkruhen vetëm si “të painteresuar” në çështjet fetare dhe që i përkasin asaj thjesht nga forca e zakonit. Këtu bëhet i prekshëm dallimi midis një besimi dhe një religjioni.
    Të jesh ithtar i një besimi, pra, nuk është gjithmonë çështje religjioze, aq sa është një çështje shoqërore dhe si e tillë, nuk i jep individit asnjë themel të vërtetë. Për mbështetje, ai duhet të varet vetëm nga marrëdhënia e tij me një autoritet që nuk i përket kësaj bote. Kriteri këtu nuk është deklarimi i përkatësisë, por fakti psikologjik se jeta e individit nuk përcaktohet vetëm nga egoja dhe opinionet e saj, apo nga faktorët shoqërorë, por po aq — në mos më shumë — nga një autoritet transcendental. Nuk janë parimet etike, sado të larta qofshin, apo besimet, sado ortodokse, ato që hedhin themelet e lirisë dhe autonomisë së individit; por thjesht dhe vetëm vetëdija empirike, përvoja e padiskutueshme e një marrëdhënieje thellësisht personale e ndërsjellë midis njeriut dhe një autoriteti jashtëbotëror, i cili vepron si kundërpeshë ndaj “botës” dhe “arsyes” së saj.
    Ky formulim nuk do t’i pëlqejë as njeriut të masës, as besimtarit kolektiv. Për të parin, politika e Shtetit është parimi suprem i mendimit dhe i veprimit. Në të vërtetë, ky ishte qëllimi për të cilin ai u iluminua, dhe për rrjedhojë njeriu i masës i njeh individit të drejtën të ekzistojë vetëm për aq sa individi është një funksion i Shtetit. Besimtari, nga ana tjetër, ndonëse pranon se Shteti ka një të drejtë morale dhe faktike, beson se jo vetëm njeriu, por edhe vetë Shteti që e sundon, i nënshtrohet sovranitetit të “Zotit” dhe se, në rast dyshimi, vendimin suprem do ta marrë Zoti dhe jo Shteti. Meqenëse nuk pretendoj të jap gjykime metafizike, më duhet ta lë të hapur pyetjen nëse “bota”, domethënë bota fenomenale e njeriut, dhe për rrjedhojë natyra në përgjithësi, është apo jo “e kundërta” e Zotit. Mund të theksoj vetëm faktin se kundërshtia psikologjike midis këtyre dy sferave të përvojës nuk është e dëshmuar vetëm në Dhiatën e Re, por edhe sot e kësaj dite del qartazi në qëndrimin negativ të shteteve diktatoriale ndaj religjionit, ashtu si edhe në qëndrimin e Kishës ndaj ateizmit dhe materializmit.
    Ashtu siç njeriu, si qenie shoqërore, nuk mund të ekzistojë për një kohë të gjatë pa një lidhje me bashkësinë, po kështu individi nuk do të gjejë kurrë një justifikim të vërtetë për ekzistencën e tij, dhe për autonominë e tij shpirtërore e morale, askund tjetër përveçse në një parim jashtëbotëror, të aftë për të relativizuar ndikimin shtypës të faktorëve të jashtëm. Individit që nuk është i rrënjosur në Zot i mungon çdo burim i brendshëm për t’u bërë rezistencë joshjeve fizike dhe morale të botës. Për këtë atij i nevojitet dëshmi e përvojës së brendshme, transcendete, e cila është e vetmja që mund ta mbrojë nga fundosja, përndryshe e pashmangshme, në masë. Depërtimi thjesht intelektual, madje edhe ai moral, në topitjen dhe papërgjegjshmërinë morale të njeriut të masës mbetet veçse një njohje negative dhe nuk përbën gjë më shumë se një lëkundje përgjatë rrugës që shpie drejt atomizimit të individit. Asaj i mungon forca shtytëse e bindjes fetare, pasi është thjesht racionale. Shteti diktatorial gëzon një përparësi të madhe ndaj arsyes borgjeze: bashkë me individin, ai përpin edhe forcat e tij religjioze. Shteti ka zënë vendin e Zotit; prandaj, po të shihet nga ky këndvështrim, diktaturat socialiste janë vetë një formë religjioni, ndërsa skllavëria ndaj Shtetit është një formë adhurimi. Por funksioni religjioz nuk mund të zhvendoset dhe falsifikohet në këtë mënyrë pa shkaktuar dyshime të fshehta, të cilat shtypen menjëherë për të shmangur çdo përplasje me prirjen mbizotëruese drejt mendësisë kolektive. Si gjithmonë në raste të tilla, pason mbikompensimi në formën e fanatizmit, gjë që shndërrohet në armë për të shuar çdo shkëndijë kundërshtimi. Mendimi i lirë mbytet dhe vendimmarrja morale shtypet pa mëshirë, nën justifikimin se qëllimi e shfajëson mjetin, madje edhe më të poshtrin. Politika e Shtetit ngrihet në nivelin e një besimi, udhëheqësi ose kreu i partisë bëhet një gjysmëperëndi përtej së mirës dhe së keqes, dhe ndjekësit e tij nderohen si heronj, martirë, apostuj, misionarë. Ekziston vetëm një e vërtetë dhe, përveç saj, asnjë tjetër. Ajo është e shenjtë dhe e paprekshme nga kritika. Kushdo që mendon ndryshe është heretik, të cilin, siç na mëson historia, e kërcënojnë gjithfarë vuajtjesh dhe ndëshkimesh. Vetëm kreu i partisë, që mban pushtetin politik në duart e tij, mund ta interpretojë doktrinën shtetërore në mënyrë autentike, dhe e bën këtë ashtu siç i leverdis atij vetë.
    Kur, përmes sundimit të masës, individi shndërrohet në njësinë shoqërore Nr. kaq dhe kaq, dhe Shteti lartohet në parimin suprem, është e natyrshme që edhe funksioni religjioz të përfshihet në vorbullën e këtij procesi. Religjioni, si vëzhgim i kujdesshëm dhe marrje në konsideratë e disa faktorëve të padukshëm e të pakontrollueshëm, është një qëndrim instinktiv i lindur te njeriu, dhe shfaqjet e tij mund të ndiqen përgjatë gjithë historisë njerëzore. Qëllimi i tij i dukshëm është të ruajë ekuilibrin shpirtëror, pasi njeriu i natyrshëm ka një “njohuri” po aq të natyrshme për faktin se funksionet e tij të vetëdijshme mund të pengohen në çdo çast nga ndodhi të pakontrollueshme, që burojnë si nga brenda ashtu edhe nga jashtë tij. Për këtë arsye, ai ka treguar gjithmonë kujdes që çdo vendim i vështirë, që mund të ketë pasoja për veten ose për të tjerët, të sigurohet përmes masave të përshtatshme me natyrë religjoze. Bëhen oferta ndaj fuqive të padukshme, shqiptohen bekime të frikshme, dhe kryhen lloj-lloj ritesh solemne. Kudo dhe në çdo kohë kanë ekzistuar rites d’entrée et de sortie, fuqia magjike e të cilave mohohet dhe shpallet si magji apo bestytni nga racionalistët që janë të paaftë për depërtim psikologjik. Por magjia ka, mbi të gjitha, një ndikim psikologjik, rëndësia e të cilit nuk duhet nënvlerësuar. Kryerja e një veprimi “magjik” i jep njeriut që e ndërmerr atë një ndjenjë sigurie, e cila është absolutisht thelbësore për marrjen e një vendimi, sepse çdo vendim është, në mënyrë të pashmangshme, disi i njëanshëm dhe, për këtë arsye, perceptohet me të drejtë si një rrezik. Edhe një diktator e sheh të nevojshme jo vetëm ta shoqërojë veprimin e tij shtetëror me kërcënime, por ta inskenojë atë përmes lloj-lloj solemnitetesh. Fanfarat, flamujt, banderolat, paradat dhe demonstratat gjigante nuk ndryshojnë, në thelb, nga procesionet kishtare, nga të shtënat e topave apo fishekzjarrët që kanë për qëllim të trembin demonët. Vetëm se parada sugjestive e fuqisë shtetërore ngjall një ndjenjë kolektive sigurie, e cila, ndryshe nga manifestimet religjioze, nuk i ofron individit asnjë mbrojtje kundër demonizmit të tij të brendshëm. Prandaj ai do t’i përvishet edhe më fort pushtetit të Shtetit, domethënë masës, duke iu dorëzuar asaj si shpirtërisht, ashtu edhe moralisht, dhe duke i vënë vulën përfundimtare ç’fuqizimit të tij shoqëror. Ashtu si Kisha, edhe Shteti kërkon entuziazëm, vetësakrifikim dhe dashuri, dhe nëse religjioni kërkon ose nënkupton “frikën e Zotit,” atëherë Shteti diktatorial kujdeset mjaft mirë të sigurojë terrorin përkatës.
    Kur racionalisti e drejton forcën kryesore të sulmit të tij kundër efektit magjik të ritualit, siç pohon tradita, në të vërtetë ai e humb plotësisht objektivin. Pika thelbësore, ndikimi psikologjik, shpërfillet, megjithëse të dyja palët e shfrytëzojnë për qëllime krejtësisht të kundërta. Një situatë e ngjashme mbizotëron edhe në lidhje me konceptet e tyre për qëllimin përfundimtar. Qëllimet e religjionit – çlirimi nga e keqja, pajtimi me Zotin, shpërblimet në botën e përtejme, e kështu me radhë – kthehen në premtime tokësore siç janë liria nga shqetësimi për bukën e gojës, shpërndarja e drejtë e të mirave materiale, begati universale në të ardhmen dhe orar më të shkurtër pune. Që përmbushja e këtyre premtimeve është po aq e largët sa edhe Parajsa përbën vetëm një analogji tjetër dhe nënvizon faktin se masat janë kthyer nga një synim jashtëbotëror drejt një besimi krejt tokësor, i cili lavdërohet me të njëjtin zjarr religjioz dhe me të njëjtën përjashtueshmëri që shfaqin besimet në drejtimin e kundërt.
    Për të mos u përsëritur kot, nuk do t’i rendis të gjitha paralelet ndërmjet besimeve tokësore dhe atyre jashtëbotërore, por do të mjaftohem duke theksuar faktin se një funksion natyror, që e shoqëron njeriun qysh nga zanafilla, si ai fetar, nuk mund të zhbëhet me kritikë racionaliste dhe me kritikë që vetëquhet e ndriçuar. Sigurisht, përmbajtjet doktrinare të besimeve mund të paraqiten si të pamundura dhe të kthehen në objekt talljeje, por metoda të tilla e humbin qëllimin e tyre dhe nuk e prekin funksionin religjioz që qëndron në themel të vetë besimeve. Religjioni, në kuptimin e një kujdesi të ndërgjegjshëm ndaj faktorëve irracionalë të psikës dhe të fatit individual, rishfaqet — në mënyrë të shformuar e të ligë — në hyjnizimin e Shtetit dhe të diktatorit: Naturam expellas furca tamen usque recurret (mund ta përzësh Natyrën me sfurkë, por ajo kthehet sërish). Udhëheqësit dhe diktatorët, duke e kuptuar drejt situatën, bëjnë çmos të zbusin paralelizmin tepër të dukshëm me hyjnizimin e Cezarit dhe të fshehin pushtetin e tyre të vërtetë pas fiksionit të Shtetit, ndonëse, natyrisht, kjo nuk ndryshon asgjë në thelb.¹
    Siç kam theksuar tashmë, Shteti diktatorial, përveçse ia ka rrëmbyer individit të drejtat e tij, ia ka rrëzuar edhe themelin psikik të ekzistencës, duke e privuar nga bazat metafizike të qenies së tij. Vendimi etik i njeriut të vetëm nuk ka më vlerë – e vetmja gjë që ka rëndësi është lëvizja e verbër e masave, dhe kështu gënjeshtra është shndërruar në parimin veprues të veprimit politik. Shteti ka nxjerrë përfundimet logjike nga kjo gjendje, siç e dëshmon në heshtje ekzistenca e miliona skllevërve të Shtetit, të zhveshur plotësisht nga çdo e drejtë.
    Si Shteti diktatorial, ashtu edhe religjioni dogmatik, i japin një rëndësi të veçantë idesë së bashkësisë. Ky është ideali themelor i “komunizmit” dhe u imponohet njerëzve me aq ngulm, sa arrin të prodhojë të kundërtën e qëllimit të vet: ngjall një mosbesim përçarës. Nga ana tjetër, Kisha, e cila nuk është më pak e theksuar, paraqitet si një ideal komunitar, dhe atje ku ajo është dukshëm e dobët, si në Protestantizëm, shpresa ose besimi në një “përvojë të përbashkët” përpiqet të kompensojë mungesën e dhimbshme të kohezionit. Siç mund të shihet lehtësisht, “bashkësia” është një ndihmë e domosdoshme në organizimin e masave dhe, për këtë arsye, është një armë me dy tehe. Ashtu si shtimi i çfarëdo numri zerosh nuk mund të krijojë kurrë një njësi, po kështu vlera e një bashkësie varet nga përmasat shpirtërore dhe morale të individëve që e përbëjnë atë. Për këtë arsye, nuk mund të pritet nga bashkësia asnjë efekt që do të kapërcente ndikimin sugjestiv të mjedisit – domethënë, asnjë ndryshim të vërtetë e thelbësor te individët, qofshin për mirë apo për keq. Ndryshime të tilla mund të lindin vetëm nga takimi personal, mes njeriut me njeriun, por jo nga pagëzime komuniste apo të krishtera në masë, të cilat nuk prekin njeriun e brendshëm. Sa sipërfaqësor është, në të vërtetë, efekti i propagandës komunitare, mund të shihet qartë nga ngjarjet e fundit në Evropën Lindore.² Ideali komunitar llogarit pa të zotin e shtëpisë, duke shpërfillur njeriun individual, i cili, në fund të fundit, do të ngrejë pretendimet e veta.

– K. G. Jung 

1. Që nga koha kur u shkrua kjo ese, në pranverën e vitit 1956, në Bashkimin Sovjetik është vënë re një reagim i dukshëm ndaj këtij realiteti të papranueshëm.

2. Shtuar në Janar, 1957. 

Përkthimi i esesë “Religion as the Counterbalance to Mass-Mindedness ” nga K. G. Jungu është realizuar për qëllime informuese dhe edukative.

Literatura e cituar:

Jung, C. G. (2005). The undiscovered self. Routledge. (Original work published 1957)