Dilema e individit në shoqërinë moderne 

Çfarë do të sjellë e ardhmja? Që nga kohërat më të lashta, kjo pyetje e ka preokupuar mendjen e njerëzimit, megjithëse jo gjithmonë me të njëjtin intensitet. Historikisht, gjatë periudhave të vështirësive fizike, politike, ekonomike dhe shpirtërore, sytë e njerëzve janë kthyer me shpresë të ankthshme drejt së ardhmes; pikërisht atëherë janë shumuar parashikimet, utopitë dhe vizionet apokaliptike. Mjafton të kujtojmë pritshmëritë kiliastike të epokës augustiane në fillim të erës së krishterë, ose ndryshimet shpirtërore në Perëndim që shoqëruan fundin e mijëvjeçarit të parë. Sot, ndërsa fundi i mijëvjeçarit të dytë afrohet, sërish po jetojmë në një epokë të mbushur me imazhe apokaliptike të shkatërrimit universal. Cila është domethënia e asaj ndarjeje, të simbolizuar nga “Perdja e Hekurt”, që ndan njerëzimin në dy gjysma? Çfarë do të ndodhë me qytetërimin tonë dhe me vetë njeriun, nëse bombat me hidrogjen fillojnë të shpërthejnë, ose nëse errësira shpirtërore dhe morale e absolutizmit shtetëror shtrihet mbi Europë?
    Nuk kemi asnjë arsye për ta shpërfillur këtë kërcënim. Kudo në Perëndim gjenden minoritete subversive që, të mbrojtur nga humanitarizmi dhe ndjesia jonë për drejtësi, mbajnë pishtarët e ndezur gati. Asgjë nuk e pengon përhapjen e ideve të tyre, përveç arsyes kritike të një shtrese të vetme të popullsisë, e cila është disi inteligjente dhe mendërisht e qëndrueshme. Megjithatë, nuk duhet mbivlerësuar dendësia e kësaj shtrese, e cila ndryshon nga vendi në vend sipas temperamentit kombëtar. Gjithashtu, është e kushtëzuar rajonalisht nga niveli i edukimit publik dhe i nënshtrohet ndikimit të faktorëve politikë e ekonomikë, të cilët janë thellësisht shqetësues. Duke marrë plebishitet si kriter, mund të thuhet me një vlerësim optimist se kufiri i sipërm arrin rreth 40 për qind të elektoratit. Edhe një këndvështrim disi më pesimist nuk do të ishte i pajustifikuar, pasi dhuntia e arsyes dhe e reflektimit kritik nuk është një nga veçoritë më të spikatura të njeriut, ndërsa edhe aty ku ekziston, tregohet e lëkundshme dhe e paqëndrueshme, sidomos kur grupet politike janë më të mëdha. Turma shtyp aftësinë e të kuptuarit dhe atë reflektive, të cilat ende janë të arritshme tek individi, dhe kjo domosdoshmërisht çon në një tirani doktrinare e autoritare, nëse ndonjëherë shteti kushtetues do të binte pre e një dobësie.
    Argumentimi racional mund të zhvillohet me sukses vetëm për aq kohë sa emocionaliteti i një situate të caktuar nuk e tejkalon një shkallë kritike. Nëse temperatura afektive ngrihet mbi këtë nivel, mundësia e arsyes për të pasur ndonjë ndikim zhduket dhe vendin e saj e zënë parullat dhe dëshirat iluzore e të paarritshme. Me fjalë të tjera, shfaqet një lloj magjepsje kolektive, që shpejt shndërrohet në një epidemi psikike. Në këtë gjendje, dalin në sipërfaqe të gjitha ato elemente që, nën sundimin e arsyes, tolerohen vetëm si asociale. Individë të tillë nuk janë aspak kuriozitete të rralla që gjenden vetëm në burgje ose në spitale psikiatrike. Për çdo rast të dukshëm të çmendurisë, sipas vlerësimit tim, ekzistojnë të paktën dhjetë raste të fshehura, të cilat rrallëherë arrijnë në një shpërthim të hapur, por mendimet dhe sjelljet e tyre, pavarësisht dukjes së normalitetit, ndikohen nga faktorë të pavetëdijshëm morbidë dhe perversë. Sigurisht, nuk ka statistika mjekësore për shpeshtësinë e psikozave latente – për arsye të kuptueshme. Por edhe sikur numri i tyre të ishte më i vogël se dhjetëfishi i psikozave të dukshme dhe i kriminalitetit të dukshëm, përqindja relativisht e vogël që ata përfaqësojnë në popullsi kompensohet më se mjaftueshëm nga rrezikshmëria e veçantë e këtyre individëve. Gjendja e tyre mendore është ajo e një grupi të ekzaltuar kolektivisht, të udhëhequr nga gjykime afektive dhe dëshira iluzore. Në një gjendje të “magjepsjes kolektive”, ata janë të përshtatur dhe për pasojë, ndihen si në shtëpinë e tyre.  E njohin nga përvoja gjuhën e këtyre gjendjeve dhe dinë si ta përdorin. Idetë e tyre iluzore, të ushqyera nga një mllef fanatik, i drejtohen iracionalitetit kolektiv dhe gjejnë aty terren pjellor, sepse shprehin motive dhe pakënaqësi që tek njerëzit normalë mbeten të fshehura nën petkun e arsyes dhe të kuptimit. Prandaj, pavarësisht numrit të vogël në krahasim me popullsinë, ata janë të rrezikshëm si burime infeksioni, pikërisht sepse i ashtuquajturi person normal zotëron vetëm një shkallë të kufizuar vetënjohjeje.
    Shumica e njerëzve ngatërrojnë “vetënjohjen” me njohjen e personalitetit të egos së tyre të vetëdijshme. Kushdo që ka sadopak vetëdije për egon e tij/saj, e merr si të mirëqenë çështjen e vetënjohjes. Por egoja njeh vetëm përmbajtjet e veta, jo të pavetëdijshmen dhe përmbajtjet e saja. Njerëzit matin vetënjohjen sipas asaj që njeriu mesatar njeh për veten në mjedisin shoqëror, por jo sipas fakteve të vërteta psikike, të cilat për shumicën mbeten të fshehura. Në këtë drejtim, psika sillet si trupi me strukturën e tij fiziologjike e anatomike, për të cilën njeriu mesatar di po aq pak. Megjithëse jeton në të dhe me të, pjesa më e madhe mbetet krejt e panjohur për laikun; nevojitet dije shkencore e specializuar që vetëdija të pajiset me njohuritë mbi trupin, pa folur pastaj për gjithçka që ende nuk dihet, por që ekziston gjithsesi.
    Ajo që zakonisht quhet “vetënjohje” është pra një njohje shumë e kufizuar për atë që ndodh në psikën njerëzore dhe kryesisht e varur nga faktorë shoqërorë. Prandaj gjithmonë hasim paragjykimin se gjëra të caktuara nuk ndodhin “tek ne”, “në familjen tonë”, ose mes miqve e të njohurve tanë; ndërsa, nga ana tjetër, hasim po aq iluzione mbi cilësitë e pretenduara, të cilat shërbejnë vetëm për të mbuluar faktet e vërteta të rastit.
    Në këtë zonë të gjerë të pavetëdijes, e cila është imune ndaj kritikës dhe kontrollit të vetëdijshëm, ne mbetemi të pambrojtur, të ekspozuar ndaj çdo lloj ndikimi e infeksioni psikik. Ashtu si me çdo rrezik, edhe nga infeksioni psikik mund të mbrohemi vetëm kur dimë çfarë po na sulmon, si, ku dhe kur do të vijë sulmi. Meqë vetënjohja është çështje e fakteve individuale, teoritë ndihmojnë shumë pak në këtë drejtim. Sa më shumë një teori të pretendojë vlefshmëri universale, aq më pak është në gjendje t’u bëjë drejtësi fakteve individuale. Çdo teori e bazuar në përvojë është, në thelb, statistikore: ajo formulon një mesatare ideale, e cila shuan përjashtimet në të dy skajet e shkallës dhe i zëvendëson ato me një mesatare abstrakte. Kjo mesatare është mjaft e vlefshme, ndonëse nuk ka pse të ekzistojë domosdoshmërisht në realitet. Megjithatë, në teori paraqitet si një fakt themelor e i padiskutueshëm. Përjashtimet në të dy skajet, ndonëse po aq faktike, nuk shfaqen në rezultatin përfundimtar, sepse neutralizojnë njëra-tjetrën. Nëse, për shembull, përcaktoj peshën e çdo guri në një shtresë zhavorri dhe nxjerr një mesatare prej 145 gramësh, kjo më tregon shumë pak për natyrën reale të gurëve. Kushdo që do të mendonte, mbi bazën e këtij rezultati, se mund të gjente menjëherë një gur me peshë 145 gramë, do të zhgënjehej rëndë. Madje mund të ndodhte që, sado të kërkonte, të mos gjente asnjë gur me peshë saktësisht 145 gramë.
    Metoda statistikore i paraqet faktet në dritën e mesatares ideale, por nuk na jep pamjen e realitetit empirik. Ndonëse pasqyron një aspekt të padiskutueshëm të tij, ajo shpesh e shtrembëron të vërtetën faktike në mënyrën më çorientuese. Kjo vlen sidomos për teoritë që bazohen në statistika. Veçantia e fakteve reale qëndron tek individualiteti i tyre. Për ta thënë troç, tabloja e vërtetë përbëhet vetëm nga përjashtime të rregullit; prandaj realiteti absolut ka, kryesisht, karakterin e parregullsisë.
    Këto konsiderata duhet të mbahen parasysh sa herë që flitet për një teori që shërben si udhërrëfyes për vetënjohje. Nuk ka dhe nuk mund të ketë vetënjohje të bazuar në supozime teorike, sepse objekti i saj është individi – një përjashtim relativ dhe një dukuri e parregullt. Prandaj, nuk është universalja dhe e rregullta ajo që e karakterizon individin, por unikja. Ai nuk duhet kuptuar si një njësi e përsëritshme, por si diçka e veçantë dhe e papërsëritshme, e cila, në analizën përfundimtare, nuk mund as të njihet plotësisht e as të krahasohet me diçka tjetër. Megjithatë, njeriu, si anëtar i një specieje, mund dhe duhet të përshkruhet si një njësi statistikore; përndryshe, nuk do të ishte e mundur të thuhej asgjë e përgjithshme për të. Për këtë qëllim, ai duhet të shihet si njësi krahasuese. Kjo sjell si pasojë një antropologji ose psikologji me vlefshmëri universale, sipas rastit, që paraqet një pamje abstrakte të njeriut si një njësi mesatare, nga e cila janë hequr të gjitha tiparet individuale. Por pikërisht këto tipare kanë rëndësi themelore për të kuptuar njeriun. Nëse dua të kuptoj një individ të caktuar, duhet të lë mënjanë gjithë dijen shkencore mbi njeriun mesatar dhe të hedh poshtë të gjitha teoritë, për të marrë një qëndrim krejtësisht të ri e pa paragjykime. Detyrës së të kuptuarit mund t’i qasem vetëm me një mendje të lirë e të hapur, ndërsa dija mbi njeriun, ose depërtimi në karakterin njerëzor, parakupton lloje të ndryshme dijesh mbi njerëzimin në përgjithësi.
    Tani, qoftë për të kuptuar një qenie tjetër njerëzore apo për vetënjohje, në të dyja rastet duhet të lë mënjanë të gjitha supozimet teorike. Meqë dija shkencore jo vetëm gëzon respekt universal, por në sytë e njeriut modern shihet si autoriteti i vetëm intelektual e shpirtëror, të kuptuarit e individit më detyron të bëj një lèse majesté, të mbyll sytë ndaj dijes shkencore. Kjo është një sakrificë që nuk bëhet lehtë, sepse qëndrimi shkencor nuk mund të çlirohet kollaj nga ndjenja e përgjegjësisë. Dhe nëse psikologu është një mjek që dëshiron jo vetëm ta klasifikojë pacientin në mënyrë shkencore, por edhe ta kuptojë si qenie njerëzore, ai përballet me një konflikt detyrash mes dy qëndrimeve krejt të kundërta dhe reciprokisht përjashtuese: qëndrimit të dijes, nga njëra anë, dhe qëndrimit të të kuptuarit, nga ana tjetër. Ky konflikt nuk mund të zgjidhet me një “ose-ose”, por vetëm me një lloj të menduari në dy drejtime: duke bërë njërën pa e humbur nga sytë tjetrën.
    Duke pasur parasysh se, në parim, përparësitë pozitive të dijes shpesh punojnë në dëm të të kuptuarit, gjykimi që buron prej saj ka gjasa të paraqitet si një paradoks. I vlerësuar shkencërisht, individi nuk është gjë tjetër veçse një ad infinitum, që mund të shënohet thjesht me një shkronjë të alfabetit. Për çështjen e të kuptuarit, nga ana tjetër, është pikërisht individi i veçantë ai që, kur zhvishet nga të gjitha rregullsitë dhe përputhjet aq të dashura për zemrën e shkencëtarit, bëhet objekti më i lartë dhe i vetëm real i hetimit. Mjeku, mbi të gjitha, duhet të jetë i vetëdijshëm për këtë kontradiktë: nga njëra anë ai është i pajisur me të vërtetat statistikore të formimit të tij shkencor, ndërsa nga ana tjetër përballet me detyrën e trajtimit të një të sëmuri, i cili, sidomos në rastin e vuajtjes shpirtërore, kërkon të kuptohet individualisht. Sa më skematik të jetë trajtimi, aq më e lartë do të jetë rezistenca – dhe me shumë të drejtë – që ngjallet tek pacienti dhe, për pasojë, aq më shumë vihet në rrezik shërimi. Psikoterapisti e sheh veten të detyruar, dashur pa dashur, ta konsiderojë individualitetin e pacientit si një fakt thelbësor dhe të përshtasë metodat e tij të trajtimit në përputhje me këtë. Sot, në të gjithë fushën e mjekësisë, është bërë e qartë se detyra e mjekut qëndron në trajtimin e njeriut të sëmurë, jo të një sëmundjeje abstrakte.
    Ky ilustrim në fushën e mjekësisë është vetëm një shembull i veçantë i problemit të edukimit dhe formimit në përgjithësi. Edukimi shkencor mbështetet kryesisht mbi të vërtetat statistikore dhe dijen abstrakte dhe, për këtë arsye, transmeton një pamje joreale e thjesht racionale të botës, në të cilën individi, si një dukuri margjinale, nuk luan asnjë rol. Megjithatë, individi, si një e dhënë irracionale, është bartësi i vërtetë e autentik i realitetit: njeriu konkret, në kundërshtim me njeriun joreal, ideal apo “normal”, të cilit i referohen pohimet shkencore. Për më tepër, shumica e shkencave natyrore përpiqen t’i paraqesin rezultatet e hetimeve të tyre sikur këto të kishin lindur pa ndërhyrjen e njeriut, në mënyrë që bashkëpunimi i psikës – një faktor i domosdoshëm – të mbetet i padukshëm. (Përjashtim në këtë drejtim është fizika moderne, e cila pranon se i vëzhguari nuk është i pavarur nga vëzhguesi.) Kështu, edhe në këtë aspekt, shkenca transmeton një pamje të botës nga e cila duket sikur psika e vërtetë njerëzore përjashtohet – e kundërta e “shkencave humane”.
    Nën ndikimin e supozimeve shkencore, jo vetëm psika, por edhe njeriu individual dhe, në të vërtetë, të gjitha ngjarjet individuale pa përjashtim, i nënshtrohen një procesi nivelues dhe mjegullues që e shtrembëron pamjen e realitetit në një mesatare konceptuale. Nuk duhet të nënvlerësojmë efektin psikologjik të pamjes statistikore të botës: ajo e zhvendos individin në favor të njësive anonime, të grumbulluara në formacione masive. Shkenca, në vend të individit konkret, na furnizon me emrat e organizatave dhe, në kulmin e saj, me idenë abstrakte të Shtetit si parimin e realitetit politik. Në atë pikë, përgjegjësia morale e individit zëvendësohet në mënyrë të pashmangshme me politikën e Shtetit (raison d’état). Në vend të diferencimit moral e shpirtëror të individit, kemi mirëqenien publike dhe ngritjen e standardit të jetesës. Qëllimi dhe kuptimi i jetës individuale (e cila është jeta e vetme reale) nuk qëndron më në zhvillimin personal, por në politikën e Shtetit, e cila i imponohet individit nga jashtë dhe përbëhet nga zbatimi i një ideje abstrakte që, në fund të fundit, tenton të thithë gjithë jetën në vetvete. Individit i hiqet gjithnjë e më shumë vendimi moral mbi mënyrën se si duhet të jetojë jetën e tij dhe, në vend të kësaj, sundohet, ushqehet, vishet e edukohet si një njësi shoqërore, strehohet në njësinë përkatëse të banimit dhe argëtohet sipas standardeve që i sjellin kënaqësi masave. Sundimtarët, nga ana tjetër, janë po aq njësi shoqërore sa edhe të sunduarit dhe dallohen vetëm nga fakti se janë gojëtarë të specializuar të doktrinës së Shtetit. Nuk u kërkohet të jenë personalitete të afta për gjykim, por specialistë radikal, të cilët janë të papërdorshëm jashtë fushës së tyre të veprimtarisë. Politika e Shtetit përcakton se çfarë duhet të mësohet dhe të studiohet.
    Doktrina e Shtetit, që duket sikur është e gjithëpushtetshme, në të vërtetë manipulohet në emër të politikës së shtetit nga ata që mbajnë pozitat më të larta në qeveri, aty ku përqendrohet i gjithë pushteti. Kushdo që, me zgjedhje ose rastësisht, arrin në një nga këto pozita, nuk është më i nënshtruar ndaj autoritetit, sepse ai vetë është politika e Shtetit dhe, brenda kufijve të situatës, mund të veprojë sipas gjykimit të vet. Ashtu si Luigji XIV, ai mund të thotë: L’État, c’est moi. Kështu, ai mbetet individi i vetëm, ose njëri nga të paktët, që mund të shfrytëzonin individualitetin e tyre, po të dinin si të diferencoheshin nga doktrina e Shtetit. Megjithatë, shpeshherë edhe ata përfundojnë si skllevër të iluzioneve të tyre. Njëanshmëria e tillë gjithmonë kompensohet psikologjikisht nga prirje të pavetëdijshme përmbysëse. Skllavëria dhe rebelimi janë korrelate të pandashme. Prandaj, rivaliteti për pushtet dhe mosbesimi i tepruar depërtojnë në gjithë organizmin shoqëror, nga lart e deri poshtë. Për më tepër, për të kompensuar paformësinë e vet kaotike, turma gjithmonë prodhon një “Udhëheqës”, i cili pothuajse në mënyrë të pashmangshme bëhet viktimë e ego-vetëdijes së tij të fryrë, siç e tregojnë qartë shembujt historikë.
    Ky zhvillim bëhet logjikisht i pashmangshëm në momentin që individi grumbullohet së bashku me të tjerët dhe bëhet i pavlefshëm. Përveç turmave të mëdha, në të cilat individi zhduket në një mënyrë ose tjetër, një nga faktorët kryesorë përgjegjës për mendësinë psikologjike masive është racionalizmi shkencor, i cili ia vjedh individit themelet dhe dinjitetin. Si njësi shoqërore, ai ka humbur individualitetin e vet dhe është kthyer thjesht në një numër abstrakt në zyrën e statistikës. Mund të luajë vetëm rolin e një njësie të zëvendësueshme me rëndësi pothuajse të papërfillshme. I parë racionalisht dhe nga jashtë, është pikërisht kështu, dhe nga ky këndvështrim duket vërtet absurd të vazhdosh të flasësh për vlerën ose kuptimin e individit. Në të vërtetë, mezi mund të imagjinohet se si dikur jeta individuale njerëzore u pajis me aq dinjitet, kur e kundërta është e qartë si shuplaka e dorës.
    I parë nga ky këndvështrim, rëndësia e individit është realisht në rënie, dhe kushdo që do të donte ta kundërshtonte këtë, shpejt do të mbetej pa argumente. Fakti që individi e ndien veten, anëtarët e familjes së tij ose miqtë e nderuar si të rëndësishëm, thjesht nënvizon subjektivitetin disi komik të kësaj ndjenje. Sepse ç’janë të paktët në krahasim me dhjetë mijë, njëqind mijë, për të mos thënë një milion? Kjo më kujton një mik mendjemprehtë me të cilin dikur u gjenda i rrethuar nga një turmë e madhe njerëzish. Papritur ai thirri: “Ja ku keni arsyen më bindëse për të mos besuar në pavdekësi: të gjithë këta njerëz duan të jenë të pavdekshëm!”
  Sa më e madhe të jetë turma, aq më i papërfillshëm bëhet individi. Por nëse ky, i kapluar nga ndjenja e vogëlsisë dhe pafuqisë, ndien se jeta e tij ka humbur kuptimin – gjë që, në fund të fundit, nuk është e barasvlershme me mirëqenien publike dhe standardet e larta të jetesës – atëherë ai është në rrugën e skllavërisë ndaj Shtetit dhe, pa e ditur apo dashur, shndërrohet në ithtar të tij. Njeriu që sheh vetëm jashtë dhe frikësohet nga batalionet e mëdha nuk ka asnjë mjet për të luftuar kundër dëshmive të shqisave dhe arsyes së tij. Por kjo është pikërisht ajo që ndodh sot: të gjithë jemi të magjepsur dhe të trembur nga të vërtetat statistikore dhe numrat e mëdhenj; çdo ditë na kumtohet pavlerësia dhe kotësia e personalitetit individual, meqë ai nuk përfaqësohet e as personifikohet nga ndonjë organizatë masive. Anasjelltas, figurat që shfaqen si të rëndësishme në skenën botërore dhe zërat e të cilëve dëgjohen gjerësisht, i duken publikut të pakritik sikur mbahen nga një lëvizje masive ose nga vala e opinionit publik; për këtë arsye ata ose duartrokiten, ose mallkohen. Meqenëse ndikimi sugjestionues i masës ka rol mbizotërues, mbetet e dyshimtë nëse mesazhi është vërtet i tyre, për të cilin ata mbajnë përgjegjësi, apo nëse ata shërbejnë vetëm si megafon i opinionit kolektiv.
    Në këto rrethana, nuk është për t’u habitur që gjykimi individual bëhet gjithnjë e më i pasigurt, ndërsa përgjegjësia kolektivizohet sa më shumë që të jetë e mundur, domethënë spostohet nga individi dhe i delegohet një trupi korporativ. Në këtë mënyrë, individi bëhet gjithnjë e më shumë një funksion i shoqërisë, e cila, nga ana e saj, uzurpon funksionin e bartësit të jetës; ndërkohë që, në të vërtetë, shoqëria nuk është gjë tjetër veçse një ide abstrakte, ashtu si edhe Shteti. Të dyja hipostazohen, pra marrin një ekzistencë të pavarur.
Shteti, në veçanti, kthehet në një lloj personaliteti pothuajse të gjallë, nga i cili pritet gjithçka. Në të vërtetë, ai është vetëm një kamuflazh për ata individë që dinë ta manipulojnë. Kështu, Shteti kushtetues shkon drejt një forme primitive të shoqërisë, domethënë drejt komunizmit të një fisi primitiv, ku të gjithë i nënshtrohen sundimit autokratik të një kryetari ose të një oligarkie.

– K. G. Jung  

Përkthimi i esesë “The Dilemma of the Individual in Modern Society” nga K. G. Jungu është realizuar për qëllime informuese dhe edukative.

Literatura e cituar:

Jung, C. G. (2006). The dilemma of the individual in modern society. In R. F. C. Hull (Trans.), The undiscovered self: The dilemma of the individual in modern society (pp. 03–16). New York, NY: New American Library. (Original work published 1957)